ΥΓΡΟΝ ΠΥΡ

 

Υγρόν πυρ

Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης

Το υγρό πυρ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΟΠΛΩΝ

Ένα από τα πιο τρομερά όπλα που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της Ιστορίας, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, ήταν το λεγόμενο υγρό πυρ των Βυζαντινών. Επρόκειτο για ένα πανίσχυρο όπλο, του οποίου τα μυστικά της πολύπλοκης λειτουργίας ελάχιστοι γνώριζαν…

Το υγρό πυρ δημιουργήθηκε και χρησιμοποιήθηκε όλες τις φορές ως αμυντικό όπλο, με το οποίο οι Βυζαντινοί υπερασπίζονταν την αυτοκρατορία για αρκετούς αιώνες. Το όπλο είχε ως βάση του μιαν εμπρηστική ουσία και η εν γένει πολύπλοκη εφαρμογή του ήταν για τους Βυζαντινούς ένα επτασφράγιστο μυστικό, το οποίο στο σύνολό του ήταν γνωστό μόνο σε μερικά μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. Η ακριβής του σύνθεση και ο τρόπος λειτουργίας του χάθηκαν μαζί με τα ανώτατα στελέχη της αυτοκρατορίας, έτσι που η τεχνολογία του να αποτελεί στις μέρες μας ένα άλυτο μυστήριο. Ωστόσο, ακόμα και στην εποχή που χρησιμοποιείτο, η τεχνολογία του δεν διαδόθηκε ποτέ. Εντύπωση προκαλεί δε το γεγονός ότι οι Βυζαντινοί, παρά τα συντριπτικά αποτελέσματα που είχε στα πεδία των μαχών, το χρησιμοποιούσαν με φειδώ και μόνο σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης, προκειμένου να διαφυλαχτεί η τεχνογνωσία του και κυρίως να μην πέσει σε εχθρικά χέρια.

Αραβική απειλή

Το 673, τα σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τέθηκαν στη μεγαλύτερη δοκιμασία υπό τη σοβαρότατη αραβική απειλή. Το Βυζάντιο καλείτο να υπερασπιστεί τον ευρωπαϊκό πολιτισμό απέναντι στην επέλαση του Ισλάμ. Οι Άραβες, διαποτισμένοι από τον ασίγαστο ζήλο που τους ενέπνεε η νέα θρησκεία τους, είχαν επικρατήσει της Περσικής Αυτοκρατορίας και κοιτούσαν απειλητικά τα θεόρατα τείχη της Κωνσταντινούπολης…

Οι δυνάμεις των Βυζαντινών υστερούσαν στρατιωτικά σε αριθμό και δύναμη κρούσης, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα. Ο κίνδυνος ήταν μεγάλος, παρόλο που με τα μέσα εκείνης της εποχής ήταν σχεδόν αδύνατον να διαρραγούν τα τείχη της Βασιλεύουσας. Υπήρχε ωστόσο το ενδεχόμενο ενός αποκλεισμού που θα δημιουργούσε συνθήκη λιμού από τη στιγμή που ο αραβικός στόλος θα κατάφερνε να επικρατήσει και να εξασφαλίσει τον θαλάσσιο έλεγχο.

Η επέλαση των Αράβων στη Συρία δημιούργησε ένα κύμα προσφύγων που κατέφυγε μέσα στα ασφαλή τείχη της Κωνσταντινούπολης. Ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν κι ένας Έλληνας της Συρίας, ονόματι Καλλίνικος, ο οποίος κουβαλούσε μαζί του μιαν εκρηκτική συνταγή ενός πρωτάκουστου όπλου, ενός υπερόπλου που θα έμενε στην Ιστορία ως το «υγρόν πυρ» ή αλλιώς «ελληνικόν πυρ» ή και ως «θαλάσσιον πυρ». Μια ακόμα ονομασία του ήταν «περσικόν πυρ», μια και ο Καλλίνικος λέγεται ότι είχε προσφέρει παλιότερα τις εκδουλεύσεις του στον μουσουλμανικό στρατό, ο οποίος συνήθιζε να χρησιμοποιεί διάφορα εμπρηστικά όπλα από παράγωγα του πετρελαίου, όπως η πίσσα και η νάφθα. Παρόμοιες πρωτόλειες τεχνικές χρησιμοποιούσε ήδη και ο στρατός των Ρωμαίων, όπως και οι Πέρσες. Ωστόσο το «υγρό πυρ» των Βυζαντινών ξεχώριζε χαρακτηριστικά από την εξελιγμένη σύνθεση των εμπρηστικών υλών που χρησιμοποιούσαν αλλά κυρίως από την τεχνολογία παροχέτευσης, δηλαδή τον προηγμένο μηχανισμό ψεκασμού του εύφλεκτου υλικού.

Μάλιστα ο Καλλίνικος μπορεί να λογαριαστεί και σαν ένας από τους πρώτους εμπόρους όπλων, γιατί εισέπραξε ένα τεράστιο χρηματικό ποσό ως αποζημίωση για την παραχώρηση της νέας τεχνολογίας στους Βυζαντινούς, οι οποίοι αποφάσισαν να βγάλουν τα λεφτά τους – και με το παραπάνω φυσικά.

Η φλεγόμενη απάντηση των Βυζαντινών

Το υπερόπλο των Βυζαντινών βασιζόταν σε μια ευφυέστατη μέθοδο μετάγγισης. Το υγρό πυρ θερμαινόταν σε χύτρα και κατόπιν διοχετευόταν μέσω αντλιών σε αυλούς που αύξαναν τη θερμοκρασία και την πίεση του μείγματος προτού το οδηγήσουν στο χείλος ενός εγχυτήρα, στον οποίο ήταν προσαρμοσμένος ένας λύχνος για την ανάφλεξη του υγρού. Συνεπώς το υγρό πυρ ενσωμάτωνε μια σειρά τεχνολογικών καινοτομιών σε συνδυασμό με την απαιτούμενη τεχνογνωσία εφαρμογής στους τομείς της μηχανολογίας και της χημείας.

Οι επιπτώσεις από την εφαρμογή του όπλου ήταν συντριπτικές για τους εχθρούς… Το βυζαντινό Ναυτικό χρησιμοποιούσε ειδικές πολεμικές γαλέρες, τους λεγόμενους «δρόμωνες», οι οποίοι διέθεταν επίπεδα καταστρώματα, κατάλληλα για την τοποθέτηση κινητών πύργων ή κάστρων, αλλά και για την εγκατάσταση του συστήματος ψεκασμού του φοβερού υγρού.

Το 678, οι Άραβες ήταν οι πρώτοι που βίωσαν τις τρομερές επιδόσεις αυτού του φοβερού όπλου, το οποίο καθόρισε το αποτέλεσμα της ναυμαχίας κατά την οποία ο εχθρικός στόλος πυρπολήθηκε μαζί με τους άνδρες του! Αλλά και στην επόμενη αραβική επίθεση, μερικές δεκαετίες αργότερα, κατά το 717, το υγρό πυρ καθόρισε ξανά το αποτέλεσμα της μάχης. Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι οι Βυζαντινοί είχαν την πρόνοια και τη σοφία προκειμένου να διαφυλάξουν την τεχνογνωσία του όπλου, να το χρησιμοποιούν σε σπάνιες περιπτώσεις και πάντα ως αμυντικό όπλο, ποτέ ως επιθετικό. Στους τρεις αιώνες που ακολούθησαν, η αυτοκρατορία δέχτηκε πολλές επιθέσεις και η χρήση του υγρού πυρός αποδείχτηκε καταλυτική για τη προάσπισή της. Το 1204 σταμάτησε οριστικά η χρήση του και η μυστική συνταγή του χάθηκε για πάντα. Παρ’ όλα αυτά, σαν όπλο άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμά του στην Ιστορία κυρίως με την αναχαίτιση της μέχρι τότε κατακλυσμιαίας εξάπλωσης των μουσουλμάνων, πράγμα που έδωσε στα νέα τότε ευρωπαϊκά κράτη την ευκαιρία να συγκροτηθούν και να αποκτήσουν τη δυνατότητα να υπερασπιστούν τον δυτικό πολιτισμό.

Το μυστικό

… τα συστατικά εδόθησαν από τον άγγελο στον πρώτο μέγα χριστιανό αυτοκράτορα, τον Κωνσταντίνο… και ο μέγας αυτοκράτωρ, επιθυμώντας να διασφαλίσει το μυστικό προς χάριν των διαδόχων του, όρισε ότι πρέπει να καταστούν επάρατοι, εγγράφως και ενώπιον του ιερού βωμού της Εκκλησίας του Θεού, όποιοι τολμήσουν να δώσουν το πυρ σε άλλο έθνος, δεν θα πρέπει να λογίζονται πλέον χριστιανοί, ούτε να κατέχουν οποιοδήποτε αξίωμα ή τιμητική διάκριση, ενώ σε περίπτωση που απολαμβάνουν ήδη αυτό το προνόμιο, να τους αφαιρεθεί και να στιγματιστούν ανά τους αιώνες ως κοινοί εγκληματίες, όποιοι κι αν είναι, αυτοκράτορες, πατριάρχες, άρχοντες ή απλοί υπήκοοι. Αυτός θα είναι ο κλήρος όσων επιχειρήσουν να παρακούσουν αυτή την εντολή.

Ο Κωνσταντίνος Ζ’ ο Πορφυρογέννητος σε επιστολή προς τον γιο του.