Καθεστώς της 4ης Αυγούστου ονομάστηκε το δικτατορικό καθεστώς που είχε η Ελλάδα από τις 4 Αυγούστου 1936, ημερομηνία στην οποία ανακήρυξε ο Ιωάννης Μεταξάς τη δικτατορία και λειτούργησε μέχρι την κατάληψη της χώρας από τους Γερμανούς τον Απρίλιο του 1941, τρεις μήνες μετά τον θάνατο του Μεταξά.
Υπήρξε η προσπάθεια του Μεταξά του στρατιωτικού και πολιτικού προσωπικού της χώρας να λύσει τα θέματα ενότητας του Ελληνικού έθνους και τη προετοιμασία του κράτους και της κοινωνίας για τις εξελίξεις στην Ευρώπη και τον επερχόμενο παγκόσμιο πόλεμο.
Ήταν μια δικτατορία στρατιωτική που ωστόσο γνωρίζουμε πως αξίωσε τον δικτάτορα σε Ηγέτη του έθνους μας σε εκφραστή του θελήματος του λαού, ως μεγάλος ηγέτης όπως παλιότερα ο Καποδίστριας και ο Μέγας Αλέξανδρος .
Το ότι ήταν δικτάτορες και οι τρεις δε σημαίνει πως δεν ωφέλησαν στο μέγιστο βαθμό τον Ελληνισμό ή πως δεν έκαναν οικτρά λάθη και οι τρεις.
Γιατί όμως οι πρώτοι είναι λαοπρόβλητοι και ο τελευταίος όχι;
Επειδή πρόκειται για πρόσφατα σχετικώς γεγονότα και έχουν ακόμη τη πολιτική τους σκοπιμότητα ήταν βλέπετε σφοδρότατος αντικομουνιστής.
Ο Μεταξάς παρόλο που κατηγορήθηκε, και κατηγορείται ακόμη και σήμερα, ως φασίστας, αντιθέτως μας προφύλαξε από το φασισμό και από τις συνέπειες του σε παγκόσμιο επίπεδο, επομένως οι πράξεις του μας δείχνουν πως ήταν από τους χειρότερους εχθρούς του φασισμού.
Υπήρξε ιστορικώς ο πρώτος και αποτελεσματικότερος αντιφασίστας Ηγέτης κράτους.
Ήταν εκείνος που από το 36 -και νωρίτερα ως υπουργός άμυνας- μέχρι το 40 έκανε την Ελλάδα ικανή στρατιωτικά και κοινωνικά να σπάσει την γυαλιστερή βιτρίνα του ανίκητου Άξονα, να οργανώσει το στράτευμα άψογα φτιάχνοντας υποδομή αξιοζήλευτη που γονάτισε και κατέστρεψε την Ιταλική αυτοκρατορία και καθυστέρησε τη προέλαση του Χίτλερ τόσο που τον έπιασε ο χειμώνας στις ρώσικες στέπες όπου και κατέρρευσε.
Κατηγορήθηκε το καθεστώς της 4ης Αυγούστου για τις διώξεις των κομουνιστών και δικαίως, φαίνεται όμως πως τις κινήσεις που έκανε με τους κομουνιστές τις καθιστούσε αναγκαίες ο εθνικός στόχος κι όχι οι προσωπικές ή δογματικές αντιλήψεις.
Κρίνοντας τον εκ των υστέρων δεδομένου πως οι κομμουνιστές ήταν αρχικά αντίθετοι με την εμπλοκή σε πόλεμο με τον Άξονα λόγω της συνθήκης μη πολέμου Στάλιν-Χίτλερ έπραξε άριστα όσον αφορούσε τον επερχόμενο πόλεμο αφού στη συνέχεια οι κομουνιστές πολέμησαν όπως έπρεπε εξαρχής ως 'Ελληνες κι ωστόσο δεν μπόρεσαν να πράξουν το παραμικρό οι έχοντες τη διάθεση εγκάθετοι κομμουνιστές.
Προλήφθηκαν έτσι λογιών λογιών εμπόδια στρατιωτικής και κοινωνικής ετοιμότητας και αποτελεσματικότητας γεγονός που έκανε εφικτές και εδραίωσε τις νίκες του στρατού μας στη Πίνδο και γενικότερα.
Το κυριότερο της προετοιμασίας είναι πως σφυρηλατήθηκε φρόνημα εθνικό και καλλιεργήθηκε η Ελληνικότητα, γεγονός που αξίωσε το σπόρο αυτό να δώσει καρπούς αξιοθαύμαστους στη συνέχεια: Επειδή το
''λοιπόν έχουμε πόλεμο'' και μάλιστα γαλλιστί του Μεταξά μπόρεσε να γίνει ΟΧΙ στα πεδία των μαχών από τους Έλληνες στρατιώτες κάθε πολιτικής απόχρωσης.
Ο Μεταξάς διετέλεσε πρωθυπουργός από τις 13 Απριλίου του 1936 έως τις 29 Ιανουαρίου του 1941 οπότε και δηλητηριάστηκε πιθανολογείται από πράκτορα του Άξονα εξαιτίας της απόλυτης καταστροφής που επέφερε στα σχέδια του.
Στη συνέχεια, πρωθυπουργός ανέλαβε ο Αλέξανδρος Κορυζής μέχρι τις 18 Απριλίου 1941 και αργότερα ο Εμμανουήλ Τσουδερός. Τυπικά το καθεστώς καταργήθηκε με βασιλικό διάταγμα τον Απρίλιο του 1941, ενώ η χώρα είχε καταληφθεί από τις δυνάμεις του Άξονα.
Η αναβίωση του Σπαρτιάτικου ιδεώδους εξ ου και ο Σπαρτιάτικος χαιρετισμός που έκλεψε και λέρωσε στη μνήμη του κόσμου ο Χίτλερ κάνοντας τον φασιστικό και ναζιστικό σύμβολο.
Το ίδιο έγινε με το απόλυτο Ελληνικό σύμβολο Οικουμενικότητας τον αγκυλωτό σταυρό αντίστροφης φοράς όμως αφού ο αγκυλωτός σταυρός του Ελληνισμού και του Οικουμενικού πνεύματος αδερφοσύνης είναι δημιουργικός ενώ ο χιτλερικός καταστροφικός ο μεν Ελληνικός υπάρχει από τους Πρωτοέλληνες σε όλους τους πολιτισμούς του κόσμου ενώνοντας το πνεύμα παγκοσμίως.
Χρησιμοποίησε επίσης ο φασισμός και ναζισμός τον σταυρό του Χριστού αλλά δεν κατάφερε να τον λερώσει αυτόν γιατί ήταν γνωστός στους χριστιανούς και κοινό κτήμα.
'Αρα δεν ήταν ο Μεταξάς και το καθεστώς του σαν τους φασίστες αλλά οι φασίστες ήθελαν να μοιάσουν στους Οικουμενικούς Έλληνες και κράτησαν μόνο το περιτύλιγμα χάνοντας την ουσία.
Ωστόσο τους το δίδαξε ο Ελληνικός λαός με αρχηγό τον Μεταξά ξανά όταν έπιανε αιχμαλώτους τους Ιταλούς και τους έδινε από το υστέρημα του ότι είχε γιατί δεν ήταν πια εχθρός που σκότωσε φίλους κι αδερφούς αλλά αιχμάλωτος άνθρωπος.Η μεγαλοψυχία κατά τη διάρκεια του πολέμου και με άνωθεν διαταγές έρχεται σε αντιδιαστολή με τη απόλυτη σκληρότητα πάταξης των πιθανών εσωτερικών εχθρών [βλέπε κομμουνιστών].Αυτό δείχνει μια προσήλωση σε ένα σκοπό πάση θυσία παρά τυφλό αντικομουνισμό.
Η πολιτική αστάθεια της μεσοπολεμικής Ελλάδας
Καθ' όλη τη διάρκεια του μεσοπολέμου, με εξαίρεση την τετραετία 1928-1932 η Ελλάδα υπέφερε από πολιτικά πάθη (πραξικοπήματα, δικτατορίες, χρεοκοπία, παλινόρθωση κλπ)
Στις 26 Ιανουαρίου του 1936 διεξήχθησαν εκλογές, υπό τον εκλογικό νόμο της απλής αναλογικής (Α.Ν. 30/12/1935).
Οι εκλογές οδήγησαν σε πολιτικό αδιέξοδο καθ'ότι οι δύο μεγάλες παρατάξεις της εποχής, δηλαδή οι βενιζελικοί (Κόμμα Φιλελευθέρων, Δημοκρατικός Συνασπισμός, Παλιοδημοκρατική Ένωση Κρήτης, Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος, Αγροτικό Δημοκρατικό Κόμμα) και οι βασιλόφρονες (Λαϊκό Κόμμα, Γενική Λαϊκή Ριζοσπαστική Ένωσις, Κόμμα Ελευθεροφρόνων, Μεταρρυθμιστικό Εθνικό Κόμμα) είχαν συγκεντρώσει 141 και 144 ψήφους αντίστοιχα.
Λόγω του Εθνικού Διχασμού που αναζωπυρώθηκε από την κινηματική απόπειρα βενιζελικών αξιωματικών υπό τον Νικόλαο Πλαστήρα το 1935 οι δύο μεγάλες παρατάξεις αδυνατούσαν να έρθουν σε συνεννόηση μεταξύ τους.
Η πορεία προς τη δικτατορία
Το ΚΚΕ έπαιζε πλέον ρυθμιστικό ρόλο, μέσω του εκλογικού του σχήματος, του Παλλαϊκού Μετώπου, που διέθετε 15 έδρες. Με το πέρας των εκλογών, το ΚΚΕ διεξήγαγε διαπραγματεύσεις τόσο με το Λαϊκό κόμμα, όσο και με το κόμμα των Φιλελευθέρων.
Τελικά στις 19 Φεβρουαρίου του 1936 υπογράφτηκε μυστικά το Σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα μεταξύ των Φιλελευθέρων και του Παλλαϊκού Μετώπου. Πρακτικώς, το σύμφωνο αυτό σήμαινε πως το ΚΚΕ και το κόμμα των Φιλελευθέρων δημιουργούσαν ένα λαϊκό δημοκρατικό μέτωπο, όπως όριζε η στρατηγική της Κομιντέρν εκείνη την περίοδο.
Στις 2 Μαρτίου,έγινε η πρώτη συνεδρίαση της βουλής και οι βουλευτές έδωσαν την καθιερωμένη ορκωμοσία.
Οι βουλευτές του ΚΚΕ κατέθεσαν έγγραφο έντυπο, που ανέφερε ότι οι βουλευτές του Παλλαϊκού Μετώπου δεν δεσμεύονται από τον τυπικό όρκο, που έδωσαν.
Στη δεύτερη συνεδρίαση της βουλής στις 6 Μαρτίου διεξήχθη ψηφοφορία για την ανάδειξη προέδρου της βουλής. Οι βουλευτές του ΚΚΕ, βάσει του συμφώνου Σοφούλη-Σκλάβαινα, ψήφισαν για πρόεδρο τον Σοφούλη. Ακολούθησαν έντονοι λεκτικοί διαξιφισμοί μεταξύ των βουλευτών.[1]
Στις 5 Μαρτίου του 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς διορίζεται υπουργός στρατιωτικών στην κυβέρνηση Κωνσταντίνου Δεμερτζή. Στις 14 Μαρτίου αναλαμβάνει υπουργός αεροπορίας και αντιπρόεδρος της κυβέρνησης. Μετά τον θάνατο του τότε υπηρεσιακού πρωθυπουργού Κων. Δεμερτζή στις 13 Απριλίου, ο βασιλιάς Γεώργιος διόρισε πρωθυπουργό τον Ιωάννη Μεταξά, γνωστό τότε οπαδό της δικτατορικής εκτροπής[2].
Στις 27 Απριλίου μετά τις προγραμματικές δηλώσεις του πρωθυπουργού, η βουλή έδωσε ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Μεταξά με 241 ψήφους υπέρ, 16 κατά και 4 αποχές.
Κατά ψήφισαν οι βουλευτές του ΚΚΕ και ο Γεώργιος Παπανδρέου.
Στις 30 Απριλίου η βουλή διέκοψε πρόωρα τις εργασίες της έως τις 30 Σεπτεμβρίου, εξουσιοδοτώντας την κυβέρνηση να διοικήσει τη χώρα με νομοθετικά διατάγματα, υπό τον όρο να επιτηρείται από μία 40μελή κοινοβουλευτική επιτροπή.
Καίριο ρόλο στην άνοδο του Μεταξά έπαιξε ο θάνατος μεγάλων πολιτικών ηγετών κατά τη διάρκεια του Α' εξαμήνου του 1936 (Γεώργιος Κονδύλης, Ελευθέριος Βενιζέλος, Παναγής Τσαλδάρης, Κωνσταντίνος Δεμερτζής).
Τα αιματηρά γεγονότα της Θεσσαλονίκης του Μαΐου 1936 θα δώσουν την πρώτη δικαιολογία για την κατάλυση του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος. Μετά τα γεγονότα αυτά ο Ιωάννης Μεταξάς έθεσε στον βασιλιά ζήτημα δικτατορικής διακυβέρνησης της χώρας.
Η λήψη των έκτακτων μέτρων μελετήθηκε εντός του πλαισίου της αυξανόμενης έντασης των διεθνών σχέσεων και της επικείμενης απειλής ευρωπαϊκής σύρραξης. «Η δικτατορία εκρίνετο απαραίτητος διά λόγους εξωτερικής πολιτικής». Μάλιστα ένας εκ των κατοπινών υπουργών του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης σε προεκλογική του ομιλία στα πλαίσια των εκλογών του 1950 δήλωσε πως η δικτατορία επιβλήθηκε για λόγους εξωτερικούς.[3]
Η επιβολή δικτατορίας
Το βράδυ (22:00) της 4ης Αυγούστου ο Μεταξάς πήγε στα Ανάκτορα για να συναντήσει τον Βασιλιά Γεώργιο. Μαζί του είχε έτοιμα τα διατάγματα για την αναστολή ορισμένων διατάξεων του συντάγματος και τη διάλυση της βουλής, με αφορμή τη γενική απεργία που είχαν κηρύξει για τις 5 Αυγούστου του '36 τα συνδικάτα, με πρόταση της ΓΣΕΕ. Το ίδιο βράδυ στο υπουργείο εξωτερικών ο Μεταξάς συγκάλεσε έκτακτο υπουργικό συμβούλιο. Παρά τις αντιδράσεις και παραιτήσεις κάποιων υπουργών ο Μεταξάς κατάφερε την αναστολή σημαντικών άρθρων του Συντάγματος και με τη στήριξη του βασιλιά εγκαθίδρυσε τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου.[4]
Ο Μεταξάς γράφει στο ημερολόγιό του:
«Η Ελλάς έγινε από της 4ης Αυγούστου Κράτος αντικομμουνιστικό,
Κράτος αντικοινοβουλευτικό,
Κράτος ολοκληρωτικό.
Κράτος με βάση αγροτική και εργατική, και κατά συνέπεια αντιπλουτοκρατικό. Δεν είχε βέβαια κόμμα ιδιαίτερο να κυβερνά. Αλλά κόμμα ήτανε όλος ο Λαός, εκτός από τους αδιόρθωτους κομμουνιστάς και τους αντιδραστικούς παλαιοκομματικούς».[5]
Ο χαρακτήρας και η ιδεολογία του καθεστώτος
Δείτε επίσης: Κυβέρνηση Ιωάννη Μεταξά 1936
Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου μπορεί να χαρακτηριστεί ως δεξιό αυταρχικό και ως πατερναλιστικό. Εξάλλου, δεν υιοθετούσε τις φυλετικές-ρατσιστικές διακρίσεις του ναζισμού[6]
(χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι επιτρεπόταν στους Έλληνες Εβραίους η συμμετοχή στην ΕΟΝ).
Επιπλέον, σε αντίθεση με τον φασισμό και τον ναζισμό, η δικτατορία του Μεταξά δεν απέκτησε ευρεία λαϊκή βάση, παρά τις προσπάθειες της, ούτε είχε ριζοσπαστική-κινηματική βάση.
Μια ακόμα σημαντική διαφορά ήταν ο αντι-ιμπεριαλιστικός λόγος του καθεστώτος και του Μεταξά.
Στον επίσημο λόγο του καθεστώτος ήταν συχνές οι αναφορές στην Ελλάδα ως "Νέον Κράτος", μαζί με άλλα χαρακτηριστικά ρητορικά σχήματα όπως "Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια" κτλ
Μια προσπάθεια να αναγνωριστεί η μεταξική δικτατορία ως λαϊκά αποδεκτή, αλλά και να εμφυσήσει την ιδεολογία της στη νεολαία ήταν η ίδρυση της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας.
Ως σύμβολο της Νεολαίας επιλέχθηκε ο μινωικός διπλός πέλεκυς στη λογική του "πρώτου συμβόλου όλων των ελληνικών πολιτισμών". Η ένταξη, ωστόσο, στους κόλπους της δεν υπήρξε υποχρεωτική. Αρχηγός της ΕΟΝ τοποθετήθηκε ο διάδοχος Παύλος.
Εθνικισμός και Γ΄ Ελληνικός Πολιτισμός
Ο εθνικισμός ήταν ίσως το πιο κύριο χαρακτηριστικό του καθεστώτος. Ο Μεταξάς στόχευε ακόμα σε πολιτιστική/πολιτισμική καθαρότητα με στόχο έναν νέο "Τρίτο Ελληνικό Πολιτισμό". Δημιούργησε και διέδωσε αυτή την ιδεολογία του "Γ΄ Ελληνικού Πολιτισμού", στην οποία στηρίχτηκε το κράτος της 4ης Αυγούστου.
Οι οπαδοί του καθεστώτος θεωρούσαν ότι οι σύγχρονοι Έλληνες οφείλουν να είναι οι συνεχιστές του Αρχαίου (Α΄) και Βυζαντινού (Β΄) Πολιτισμού και ότι πρέπει να έχουν ως σκοπό τη φυλετική ενότητα του έθνους, καθώς και τη διατήρηση των παραδόσεων.
Το ιδανικό πολίτευμα κατά τον Μεταξά δεν ήταν η Αθηναϊκή Δημοκρατία, αλλά η στρατοκρατική Σπάρτη και η αρχαία Μακεδονία η οποία ενοποίησε πολιτικά την αρχαία Ελλάδα.
Μοναρχία
Η υποστήριξη της Μοναρχίας, θεωρώντας τον θεσμό ως σύμβολο εθνικής ενότητας, ήταν ακόμα ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της δικτατορίας. Ακόμα, ο Μεταξάς προσπαθούσε να προβάλει τον εαυτό του ως τη μοναδική ελπίδα σωτηρίας σε ένα διαιρεμένο έθνος, ενώ στρεφόταν εχθρικά απέναντι στον "παλαιοκομματισμό" και τις κοινοβουλευτικές τακτικές του παρελθόντος γεγονός που αποδεικνύεται αληθινό στη συνέχεια.
Λογοκρισία
Στη λογική του κοινωνικού ελέγχου, το καθεστώς προχώρησε στην επιβολή λογοκρισίας στον Τύπο, ενώ απαγόρευσε την ηχογράφηση και διακίνηση ρεμπέτικων τραγουδιών που περιείχαν ή βασίζονταν σε «ανατολίτικους» δρόμους αλλά και τραγούδια με χασικλίδικη θεματολογία όπως και κάποια σατιρικά.
Μια ακόμη μεταξική πολιτική ήταν η επιλογή υπέρ της Δημοτικής γλώσσας (σε μια μετριοπαθή βέβαια μορφή). Έτσι έγιναν βήματα για την εισαγωγή της στην εκπαίδευση.
Το 1939 ανατέθηκε στον Μανόλη Τριανταφυλλίδη η έκδοση γραμματικής για τη δημοτική γλώσσα, η "Νεοελληνική Γραμματική".
Οικονομική πολιτική
Το καθεστώς προσπάθησε να εφαρμόσει ένα είδος Σωματειακό Κράτος, απαγορεύοντας τις απεργίες και νομοθετώντας υπέρ της παραχώρησης κάποιων οικονομικών και εργασιακών δικαιωμάτων από τους εργοδότες στους εργαζομένους (όπως βελτίωση των συνθηκών εργασίας, κατώτατος μισθός κτλ).
Ο Μεταξάς έλαβε τον τίτλο του "Πρώτου Εργάτη" και του "Πρώτου Αγρότη".
Ακόμα, θεωρώντας το παλιο φιλελεύθερο κράτος ως αποτυχημένο, εφάρμοσε προστατευτικές οικονομικές πολιτικές.
Διώξεις
Σφοδρός αντικομμουνισμός
Κύριο γνώρισμα της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου ήταν ο σφοδρός αντικομμουνισμός, εξάλλου η επιβολή της στηρίχθηκε στην "κομμουνιστική απειλή". Η δίωξη του κομμουνισμού υπήρξε συστηματική και απέβλεπε στην εξαφάνιση του[9].
Τη δίωξη των κομμουνιστών ανέλαβε το νεοϊδρυθέν Υφυπουργείο Ασφαλείας, επικεφαλής του οποίου τέθηκε ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης. Η δικτατορία καταδίωξε το ΚΚΕ, συλλαμβάνοντας και βασανίζοντας τα μέλη του με πρωτόγνωρες μεθόδους (ρετσινόλαδο, καυτερή πιπεριά, πάγο, φάλαγγα, ευνουχισμό ακόμα και πετάλωμα)[10]
και δολοφονώντας άλλα ακόμα και με εκπαραθυρώσεις[11].
Δολοφονήθηκαν από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου οι κομμουνιστές Χρήστος Μαλτέζος, Νίκος Βαλιανάτος, Μήτσος Μαρουκάκης, Λύσανδρος Μηλιαρέσης, Στέφανος Λασκαρίδης, Παύλος Σταυρίδης και άλλοι[12].
Ο Μήτσος Μαρουκάκης, αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη, πετάχτηκε από την ταράτσα της Γενικής Ασφάλειας Πειραιά στις 13 Οκτώβρη 1936, ο γηραιός συνδικαλιστής Νίκος Βαλιανάτος εκπαραθυρώθηκε από την Ειδική Ασφάλεια Αθηνών στις 9 Αυγούστου 1938 και ο τσαγκάρης Στέφανος Λασκαρίδης εκπαραθυρώθηκε επίσης από την Ειδική Ασφάλεια Θεσσαλονίκης στις 31 Γενάρη 1938 και οι δολοφονίες τους αποδόθηκαν από την Ασφάλεια σε αυτοκτονία[13].
Πάντως, δεν υπήρχε κάποιος οργανωμένος σχεδιασμός για μαζικές εκτελέσεις των κομμουνιστών, όπως για παράδειγμα συνέβαινε στην Ισπανία του Φράνκο.
Το καθεστώς από την πρώτη κιόλας μέρα έκλεισε τον Ριζοσπάστη και εξαπέλυσε το πρώτο κύμα συλλήψεων μελών και στελεχών του ΚΚΕ (Βασίλης Βερβέρης, Μανώλης Μανωλέας κ.α).
Τον Σεπτέμβριο του 1936 συνέλαβε και φυλάκισε τον αρχηγό του ΚΚΕ Νίκο Ζαχαριάδη στην Κέρκυρα στην περιβόητη Ακτίνα Θ'. Μέχρι τα μέσα του 1938 συνέλαβε σχεδόν όλη την ηγεσία του ΚΚΕ.
Στις φυλακές της Ακροναυπλίας που λειτούργησαν από την άνοιξη του 1937 φυλάκισε την μεγαλύτερη ομάδα κομμουνιστών, περίπου 600 άτομα[14]. Επίσης, εκτόπισε στα μικρά νησιά Αη Στράτη, Ανάφη, Φολέγανδρο, Κίμωλο, Γαύδο και αλλού πολλά στελέχη και μέλη του ΚΚΕ. Στα τέλη του 1939 ελάχιστα μέλη του ΚΚΕ είχαν παραμείνει ασύλληπτα. Το ΚΚΕ ουσιαστικά δεν υπήρχε.
Ο Μεταξάς, αντικομμουνιστής ο ίδιος, είχε συσπειρώσει γύρω του μερικούς από τους πιο ακραίους αντικομμουνιστές, όπως τους Κωνσταντίνο Μανιαδάκη και Θεόδωρο Σκυλακάκη, απότακτους ταγματάρχες του 1923, τον Κώστα Κοτζιά, τον Ι. Διάκο και άλλους. Επιπλέον, η δικτατορία είχε στείλει ορισμένα κορυφαία στελέχη της Ασφάλειας (μεταξύ άλλων τον Σπύρο Παξινό) στη Γκεστάπο στη ναζιστική Γερμανία για εκπαίδευση στη δίωξη και αντιμετώπιση του Κομμουνισμού[15].
Το καθεστώς ενίσχυσε το νομικό του οπλοστάσιο με νέους νόμους, όπως το νόμο 117/1936 "περί μέτρων προς καταπολέμησιν του Κομμουνισμού". Σύμφωνα με τα στοιχεία του Υφυπουργείου Ασφαλείας 47.000 κομμουνιστές υπέβαλαν "δηλώσεις μετανοίας και αποκήρυξης του κομμουνισμού" μέχρι το 1940, ενώ οι συλληφθέντες ανέρχονταν σε 50.000 περίπου[9].
Δημιουργία πλαστού ΚΚΕ
Στα τέλη του 1939 ο Μανιαδάκης κατασκεύασε την Προσωρινή Διοίκηση του ΚΚΕ με ηγετικά στελέχη του κόμματος που είχαν προσχωρήσει στο καθεστώς, όπως ο Μιχάλης Τυρίμος και ο Μανώλης Μανωλέας. Μάλιστα, η Προσωρινή Διοίκηση εξέδιδε και δικό της πλαστό Ριζοσπάστη και κατάφερε να συσπειρώσει στους κόλπους της αρκετά μέλη του ΚΚΕ[16].
Όμως, παράλληλα με την Προσωρινή Διοίκηση δρούσε και η παλιά ηγεσία του ΚΚΕ, η λεγόμενη Παλιά Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ υπό την καθοδήγηση των Πλουμπίδη-Σιάντου, η οποία εξέδιδε δικό της Ριζοσπάστη.
Μετά τα μέσα του 1939, κατ' εντολήν του φυλακισμένου Ζαχαριάδη, το μέλος του Πολιτικού Γραφείου Γιάννης Μιχαηλίδης υπέγραψε δήλωση μετανοίας και αποφυλακίστηκε από την Κέρκυρα για να ξεκαθαρίσει το κόμμα από τους χαφιέδες και να βοηθήσει στην ανασυγκρότησή του. Όμως, μπλέχτηκε στα δίχτυα της ασφάλειας και εντάχθηκε στην Προσωρινή Διοίκηση με αποτέλεσμα και ο Ζαχαριάδης να υποστηρίξει την Προσωρινή Διοίκηση σαν την πραγματική καθοδήγηση του ΚΚΕ. Οι αλληλοκατηγορίες των δύο καθοδηγήσεων για "χαφιεδισμό" αποπροσανατόλισαν πλήρως τα μέλη του ΚΚΕ (ειδικά εκείνα τα ελάχιστα πλέον που είχαν αποφύγει τη σύλληψη), δημιουργώντας μια άνευ προηγουμένου σύγχυση.
Μετά την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο κατά των Ιταλών η ΠΔ άρχισε να τάσσεται υπέρ του Μεταξά στον Ριζοσπάστη που εξέδιδε, φτάνοντας μέχρι του σημείου να τον υμνεί. Η κατάσταση πάντως ξεκαθάρισε πλήρως μόνο προς τα τέλη του 1941, όταν δημιουργήθηκε η Νέα Κεντρική Επιτροπή από τα εξόριστα στελέχη που δραπέτευσαν από τους τόπους κράτησής τους. Τότε αποκαλύφθηκε ο ρόλος της ΠΔ και τα μέλη του ΚΚΕ που είχαν δραπετεύσει από τους τόπους κράτησής τους εντάχθηκαν στη Νέα Κεντρική Επιτροπή.
Διώξεις συνδικαλιστών και δημοκρατικών πολιτών
Το καθεστώς προχώρησε ακόμη σε διώξεις και μη κομμουνιστών, δημοκρατικών πολιτών, συνδικαλιστών, πολιτικών αντιπάλων του και διαφωνούντων, προχωρώντας συχνά στο μέτρο της εκτόπισης σε νησιά του Αιγαίου, κάνοντας χρήση του βενιζελικού νόμου του 1929 "περί Ιδιωνύμου Αδικήματος", αλλά και του νόμου 117/1936 που το ίδιο είχε θεσπίσει[17].
Οι διώξεις πήραν τεράστιες διαστάσεις, παλιοί συνδικαλιστές, εκπαιδευτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι απολύθηκαν και διώχθηκαν. Καλλιεργήθηκε το πνεύμα της καταδόσεως υπόπτων και καθιερώθηκε τότε για πρόσληψη σε δημόσιες υπηρεσίες και για είσοδο σε στρατιωτικές σχολές το "πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων"[9].
Τα πολιτικά κόμματα απαγορεύτηκαν, οι πολιτικοί εξορίστηκαν ή τέθηκαν σε κατ' οίκον περιορισμό, τα συνδικάτα διαλύθηκαν ενώ οι βασανισμοί ήταν καθημερινό φαινόμενο στα αστυνομικά τμήματα.
Οι συνθήκες διαβίωσης των εξόριστων ήταν τόσο άσχημες ώστε μερικοί πέθαναν από αρρώστιες ή ταλαιπωρίες.
Ανάμεσα σε αυτούς συγκαταλέγεται και ο πρώην πρωθυπουργός Ανδρέας Μιχαλακόπουλος. Χαρακτηριστικό της τρομοκρατίας είναι ότι η ΓΣΕΕ διαλύθηκε και αναπληρώθηκε από την Εθνική Συνομοσπονδία με πρόεδρο τον ίδιο τον υπουργό εργασίας Αριστείδη Δημητράτο.
Επιπλέον, το καθεστώς ενεπλάκη στα δρώμενα της Εκκλησίας της Ελλάδος και με βασιλικά διατάγματα επέτυχε η εκλογή του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος να γίνεται από τον Βασιλιά.
Κάψιμο βιβλίων
Μία από τις πρώτες πράξεις της δικτατορίας ήταν το κάψιμο βιβλίων που κατασχέθηκαν από τα βιβλιοπωλεία, πρακτορεία και σπίτια συλληφθέντων. Τα βιβλία που κάηκαν σε δημόσιους χώρους από μέλη οργανώσεων, στελέχη του καθεστώτος και πληρωμένων ατόμων ήταν Ελλήνων και ξένων συγγραφέων. Εκτός από τα έργα των Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν, Πλεχάνωφ και άλλων κλασικών του μαρξισμού κάηκαν και έργα των Γκόρκυ, Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Γκαίτε, Δαρβίνου, Φρόυντ, Ανατόλ Φράνς, Μπέρναρ Σω, Παπαδιαμάντη, Καζαντζάκη, Καρκαβίτσα, Κορδάτου και άλλων[18].
Σε εφημερίδες της 16ης Αυγούστου 1936 διαβάζουμε:
"Η Εθνική Φοιτητική Νεολαία Πειραιώς προβαίνουσα εις την εξαφάνισιν δια πυράς ολοκλήρου σειράς κομμουνιστικών εντύπων την προσεχή Κυριακήν και ώραν 8μμ και εν τη πλατεία Πασαλιμανίου Πειραιώς προσκαλεί άπαντας τους εθνικόφρονας νέους, όπως προσέλθουν εν τη πλατεία Τερψιθέας 7μμ ίνα εν σώματι μεταβούν και συμμετέχουν εις την τελετήν'"[19].
Η έννοια του κομμουνιστικού εντύπου ήταν πολύ πλατιά και ερμηνευόταν από το καθεστώς κατά το δοκούν. Συμπεριλαμβάνονταν σε αυτά ακόμα και σχολικά βιβλία όπως "Τα Ψηλά Βουνά" του Ζαχαρία Παπαντωνίου.
Μειονότητες - Πολιτικοί κρατούμενοι
Επίσης, στον τομέα των μειονοτήτων, το καθεστώς προσπάθησε να επιβάλλει τη χρήση της ελληνικής γλώσσας σε δημόσιους αλλά και ιδιωτικούς χώρους, Δεν υιοθετήθηκε όμως κάποιο σχέδιο μαζικής εξόντωσης ή εκτοπισμού, όπως συνέβη με ανάλογα καθεστώτα στην Ευρώπη.
Ένα από τα μελανότερα σημεία της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου, τρεις μήνες μετά τον θάνατο του Ι. Μεταξά, ήταν η παράδοση όλων των πολιτικών κρατουμένων στους κατακτητές Γερμανούς και Ιταλούς, με αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να εκτελεστούν αργότερα από τους κατακτητές κατά τη διάρκεια της κατοχής[20].
Εξωτερική πολιτική
Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, ο Μεταξάς προσπάθησε να ισορροπήσει μεταξύ της Αγγλίας, η οποία ήταν η κυρίαρχη ναυτική δύναμη της Μεσογείου και προς την οποία άλλωστε στρέφονταν οι συμπάθειες του βασιλιά, και της Γερμανίας, με το ολοκληρωτικό καθεστώς της οποίας υπήρχε συνάφεια, αλλά και στενότατοι οικονομικοί δεσμοί.
Φαίνεται, όμως, ότι ήδη από το 1936 η Ελλάδα είχε ευθυγραμμιστεί απόλυτα με τους Βρετανούς.
Οι δεσμεύσεις του Μεταξά προς το Λονδίνο φάνηκαν λίγο μετά την επιβολή της δικτατορίας, στις 20 Αυγούστου 1936, ο Μεταξάς σύνηψε συμφωνία με τους Άγγλους κατόχους Ελληνικών ομολόγων, με την οποία αύξησε το τοκοχρεολύσιο του εξωτερικού δημοσίου χρέους από 30% που προβλεπόταν για την διετία 1935-1937 σε 40%.
Αναφέρει επίσης σε επιστολή του στον Πρέσβη της Ελλάδος στην Αγγλία ότι αι μόναι προνομιακαί επιχειρήσεις εν Ελλάδι είναι αι Αγγλικαί.
Σημαντικό ρόλο έπαιξε η απόρριψη της ανανέωσης του συμφώνου Βενιζέλου - Τιτόνι (1928) περί της Ελληνοιταλικής φιλίας από τον Ιωάννη Μεταξά το 1938, έναν χρόνο πριν το ξέσπασμα του Β ΠΠ[21]
Παρ΄όλη την πρόοδο των Γερμανικών οικονομικών συμφερόντων στην Ελλάδα το αγγλικό μονοπωλιακό κεφάλαιο παρέμενε το ισχυρότερο. Τα 3 δυτικά κεφάλαια (Αγγλία, Γαλλία, Αμερική) κατείχαν το 70% των ξένων κεφαλαίων, ενώ το Γερμανικό και το Ιταλικό 5% και 4,5% αντίστοιχα.[22]
Οι Άγγλοι αποδέχονταν, επίσης, την ουδέτερη στάση της Ελλάδας εξαιτίας της αδυναμίας τους να της παράσχουν ουσιαστική στρατιωτική υποστήριξη.[23]
Χαρακτηριστικό παράδειγμα των στενών σχέσεων που υπήρχαν μεταξύ των δύο κυβερνήσεων είναι το γεγονός ότι ο Μεταξάς πρότεινε το 1938 στην αγγλική κυβέρνηση τη σύναψη αμυντικής συμμαχίας, την οποία η αγγλική κυβέρνηση αρνήθηκε διπλωματικά αφού δεν είχε λόγο να αμφιβάλλει σχετικά με την στάση της Ελλάδας σε επικείμενο πόλεμο. Αντίθετα, με τη γερμανική κυβέρνηση οι σχέσεις ήταν τυπικές, αφού η Ελλάδα είχε πολλά οφέλη από τις οικονομικές επενδύσεις των Γερμανών. Σημαντικό ρόλο στις διπλωματικές σχέσεις των δύο χωρών διαδραμάτισε και η στάση της Ιταλίας, λόγω των συνεχών προκλήσεων. Το γεγονός της βύθισης της Έλλης σηματοδότησε το τέλος των φιλικών σχέσεων με τις δυνάμεις του Άξονα.
Επίσης, σημαντική παράμετρος της εξωτερικής πολιτικής του καθεστώτος υπήρξε και η συνέχιση των καλών σχέσεων και της προσέγγισης με την Τουρκία, η οποία είχε αρχίσει από τα έτη πρωθυπουργίας του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Ένας πρόσθετος λόγος που συνέβαλλε σε αυτήν την πολιτική ήταν και η ιταλική παρουσία στα Δωδεκάνησα και το Αιγαίο.
Βιβλιογραφία
Κύριο λήμμα: Ελληνοϊταλικός πόλεμος (1940-1941)
Quill-Nuvola.svg
Γρηγόριος Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, τόμος δεύτερος, εκδ.Κάκτος, Αθήνα, 1997,σελ.402-403
Γρηγόριος Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, τόμος δεύτερος, εκδ.Κάκτος, Αθήνα, 1997,σελ.401
Γρηγόριος Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, τόμος δεύτερος, εκδ.Κάκτος, Αθήνα, 1997,σελ.408-409
Richard Clogg Συνοπτική ιστορία της Ελλάδας 1770-2000, δεύτερη έκδοση, Κάτοπτρο.
"Ημερολόγιο" Μεταξά, σελ. 553
ο.π. Richard Clogg, Κάτοπτρο
«Η «πλαστογραφία» της 4ης Αυγούστου». ethnos.gr.
«Η "απρέπεια" της 4ης Αυγούστου απέναντι στον Τίμο Μωραϊτίνη». biblionet.gr.
στο: 9,0 9,1 9,2 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΕ (1978), σελ. 389
Λιναρδάτος (1967), σελ.53-57
Βασίλης Νεφελούδης (2007): Ακτίνα Θ'
Ιστορία της Αντίστασης 1940-45 (1979), σελ.32
Ιστορία της Αντίστασης 1940-45 (1979), σελ.32, Λιναρδάτος (1967), σελ. 57-58 & Βασίλης Νεφελούδης: Ακτίνα Θ' (2007), σελ.158
Ιστορία της Αντίστασης 1940-45 (1979), σελ. 207-212
Γρηγόρης Φαράκος, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ΚΚΕ και Διεθνές Κομμουνιστικό Κέντρο, Ελληνικά Γράμματα
Ροδάκης (1987), σελ. 132-138 & Θ. Χατζής (1983), σελ. 62
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΕ (1978), σελ. 388-389
Λιναρδάτος (1967), σελ. 62
Λιναρδάτος (1967), σελ. 63
Λιναρδάτος (1967), σελ.58 & Ιστορία της Αντίστασης 1940-45 (1979)
H συνωμοσία της Αγγλίας κατά της Ελλάδος, Ιάκωβος Χονδροματίδης, εκδόσεις Θούλη, σελ.13-14-15
Ιστορική επιθεώρισης, τ.11, 1966
«Για να καταλήξουμε λοιπόν, αγαπητέ Μάικλ, είμαστε παντρεμένοι με τον Μεταξά και έτσι θα παραμείνουμε μέχρι ο θάνατος ή οι Έλληνες να μας χωρίσουν». Ανάλυση Κλάτον, 20 Φεβρουαρίου 1940 σειρά FO371, φάκελοι 24.910
"4η Αυγούστου: Ο Μεταξάς και η «αυτοκτονία» της δημοκρατίας", Ε΄ Ιστορικά, Αθήνα 2000
Clogg, Richard. A Concise History of Greece; 1992
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978
Ιστορία της Αντίστασης 1940-45, τόμος 1ος , Εκδοσεις Αυλός, Αθήνα 1979
Βασίλης Νεφελούδης "Ακτίνα Θ'", Εκδόσεις της Εστίας, Αθήνα 2007
Σπύρος Λιναρδάτος "Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου", Αθήνα 1967
Περικλής Ροδάκης "Νίκος Ζαχαριάδης", Εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1987
Θανάσης Χατζής "Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε", Αθήνα 1983
Μάνος Χατζιδάκης "4η Αυγούστου – 21η Απριλίου: Συγκριτική μελέτη", Αθήνα 2011
Κωνσταντίνος Πλεύρης "Ιωάννης Μεταξάς - Βιογραφία" Αθήνα 1975
Γρηγόριος Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, τόμος δεύτερος, εκδ.Κάκτος, Αθήνα, 1997,σελ. 401-461
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Παναγιώτης Νούτσος, "Iδεολογικές συνιστώσες του καθεστώτος της 4ης Aυγούστου", Tα Iστορικά, 5 (1986): 139-150.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Λιάκος, Αντώνης (28/10/2007). «Η «κοινωνική πολιτική» της 4ης Αυγούστου». Γνώμες (Νέες Εποχές). Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 2009-09-28.
Σφήκας, Θανάσης (04/08/2006). «Η ιδεολογία της 4ης Αυγούστου». Βιβλιοθήκη. Ελευθεροτυπία. Ανακτήθηκε στις 2009-09-28.
«Ο φασισμός στην Ελλάδα». Ριζοσπάστης. 19/5/2005. Ανακτήθηκε στις 2009-09-28.
Κονιδάρης, Ι.Μ. (4/8/1996). «Κατάλοιπα της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου». Γνώμες (Νέες Εποχές). Το Βήμα. Ανακτήθηκε στις 2009-09-28.
Ένας αντιφατικός δικτάτορας
Ψηφιακό αρχείο ΔΤ[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Nuvola apps kaboodle.png Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936-1940 (μέρος 1ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Nuvola apps kaboodle.png Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936-1940 (μέρος 2ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Nuvola apps kaboodle.png 21η Απριλίου-4η Αυγούστου-Σχέσεις στοργής (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Αποκαλυπτήρια προτομής του Ιωάννη Μεταξά από τον Υπουργό Δημοσίας Τάξης Παναγιώτη Τζεβελέκο στη Νίκαια (Ταινία Επκαίρων από το Ε.O.A.)
Ο Υπουργός Κοινωνικών Υπηρεσιών Ιωάννης Λαδάς αποκαλύπτει ανδριάντα του Ιωάννη Μεταξά στην Κηφισιά όπου και καταθέτει στεφάνι (Ταινία Επκαίρων από το Ε.O.A.)
πηγή el.wikipedia.org
.jpg.webp)
